LINGUA TUPINAMBÁ

EXERCICIOS DA LÍNGUA TUPINAMBÁ


LIÇÃO 3: EXERCÍCIO 2

1- Xe sy Rerity'pe oîkó.
2- Ne anama nde irũnamo opytá.
3- Îandé tá'porangape îapytá.
4- I anama Nhoesembé suí osem.
5- Pedro o tá'pe o anama irũnamo.
6- Maria i tá'pe osem i anama irũnamo.
7- Xe ygara oîepotar.
8- Ne sy ygarusupe opytá.
9- Xe sy onhe'eng, ne sy onhemokyrirĩ.
10- Maria onhe'eng o sy supé.
11- Maria onhe'eng îandé sy supé.
12- Aîkó ne tá'pe.
13- Ka'ioby og oka oîkó.
14- Xe tá'pe peîkó.
15- Ne anama og oka oîebyr.
16- Oré anama o tá'pe okaru.
LIÇÃO 3: EXERCÍCIO I

1- Abá-pe Rerity'-pe o-îkó?
Potĩ sy Rerity'pe oîkó.

2- Abá-pe Nhoesembé-pe o-îkó?
'Ybotyra Nhoesembépe oîkó.

3- Umã-me-pe ere-îkó?
Ceará-Mirimpe aîkó.

4- Ta(ba)-poranga-pe Rerityba?
Pá. Rerityba tá'poranga.

5- O-îkó-pe Potĩ anama Rerity'pe?
Pá. Potĩ anama oîkó Rerity'pe.

6- Ne anama irũnamo-pe ere-îkó?
Pá. Aîkó xe anama irũnamo.

7- O-îkó-pe 'Ybotyra Potĩ irũnamo?
Aan. 'Ybotyra Nhoesembépe oîkó. Potĩ kó Rerity'pe oîkó.

8- O-îkó-pe abaré-etá Rerity'-pe?
Aan. Amõ abaré Rerity'pe oîkó.


EXERCÍCIO 4:

1. Abákatu i nem.
2. Abanema i katu.
3. Kunumĩmirĩ i katu.
4. Kunumĩporanga i mirĩ.
5. 'Ypyranga i ky'a.
6. 'Yky'a i puku.
7. Abaporanga i puku.
8. Abapuku i poranga.
9. Ybyrámirĩ i pirang.
10. Ybyrápiranga i mirĩ.

EXERCÍCIO 5:

1. Pedro a'e abaré.
2. Maria a'e kunhã.
3. Maria i porang.
4. Pedro i katu.
5. Kûeî taba a'e Rerityba.
6. Kó abaré i katu.
7. Ikó abaré a'e Lourenço.
8. Kunumĩ i puku.
9. Kunumĩ a'e Kunhambeba.
10. Kunhã a'e Maria.
11. Kunhã i puku.
12. Ikó karaíba a'e peró.
13. Pedro a'e karaíba.
14. Pedro a'e peró.
15. Pedro i porang.
16. 'Ybotyra a'e kunhãporanga.
17. 'Ybytyra a'e kunhã.
18. 'Ybytyra i porang.

EXERCÍCIO 7:

A mãe de Pedro é bonita. - Pedro sy i porang.
A toca da onça é comprida. - Îagûara kûara i puku.
O filho de Maria é bom. - Maria ra'yra i katu.
Nadei no rio dos peixes. - A'ytab pirá 'ype.
Pedro nadou no rio dos gravatás. - Pedro 'ytab karaguatá 'ype.
Dormi na toca das araras. - Aker arara kûarape.
Maria ficou no rio dos tatus. - Maria opytá tatu 'ype.
Vou para a enseada de pedra. - Asó itákûápe.
Maria mora dentro da casa de pedra. - Maria oîkó itá oka pupé.
O rio dos siris é bonito. - Siri îy i porang.

EXERCÍCIO 8:

A capivara saiu do pari. - Capibara osem pari suí.
O carijó pulou dentro do rio. - Kariîó opor îy pupé.
O carijó silencioso dormiu dentro da casa. - Kariîókyryryma oker oka pupé.
A casa explodiu. - Oka opok.
A capivara dormiu no rio das pedras. - Capibara oker itá îype.




EXERCÍCIO 9:

Muitos índios vão para o rio. - Abáetá osó îype.
Muitos índios saem da canoa. - Abáetá osem ygara suí.
Muitos navios estão na enseada. - Ygarusueté oîkó kûápe.
Muitos portugueses falam aos índios. - Peróetá onhe'eng abá supé.
Muitas pacas ficam dentro da mata. - Paketá opytá ka'a pupé. (ou "ka'ape"?)
Muitas garças saem do rio. - Gûyrátingetá osem îy suí.
Muitos índios moram em Nhoesembé. - Abáetá oîkó Nhoesembépe.
Muitos tatus vão para a mata. - Tatueté osó ka'ape.
Muitos meninos estão dentro do navio. - Kunumĩeté oîkó ygarusu pupé.
Muitas pacas moram na mata. - Paketá oîkó ka'ape.

EXERCÍCIO 10:

O homem bom é fedorento. - Abákatu i nem.
O homem fedorento é bom. - Abánema i katu.
O menino pequeno é bonito. - Kunumĩmirima i porang.
O menino bonito é pequeno. - Kunumĩporanga i mirim.
O rio vermelho é sujo. - Îypiranga i ky'a.
O rio sujo é vermelho. - Îyky'a i pirang.
O homem bonito é alto. - Abáporanga i puku.
O homem alto é bonito. - Abápuku i porang.
A árvore pequena é vermelha. - Ybyrámirima i pirang.*
A árvore vermelha é pequena. - Ybyrápiranga i mirim.

*- Pensei em Ybyrá'ĩ, ao invés de Ybyrámirima.

EXERCÍCIO 11:

Potim i pyrang. Potim o-‘ytab ty-îuka pupé.
O camarão é vermelho. O camarão nada dentro da água podre.

‘Ybá o-kuî ybyrá suí. ‘Ybá i îuk.
A fruta cai da árvore. A fruta é podre.

Kunumim-aíb-a o-só pará-gûasu-pe.
O curumim ruim foi para o mar.

Abá-panema o-ker pirá-îy-pe.
O homem imprestável dormiu no rio dos peixes.

Iperu o-sem paranã suí. - O tubarão saiu do mar.

‘Ybá-îuka o-îkó uru pupé. - A fruta podre está dentro da vasilha.

Kunhã-aíba o-nhe’eng abá-panema supé.
A mulher ruim fala ao homem imprestável.

Iperu-panema o-‘ytab pirá-îy-pe.
O tubarão imprestável nada no rio dos peixes.

EXERCÍCIO 12:/

Mulher cansada - Kunhãkane'õ
Camarão vermelho - Potĩpiranga
Enseada de mar (cidade do Paraná) - Paranãnguá
Mata branca (nome de vegetação do sertão nordestino) - Ka'atinga
Na rede (de dormir) - Inĩme (ou Inĩmbe)
Barulho de passarinhos - Gûyrá'ĩmu (ou Gûyrá'ĩmbu)
Lugar de fazer anzóis - Pindamonhangaba
Dança de mulher - Kunhãmboraseîa
Fenda de mar (nome de estado brasileiro) - Paranãmbuka
Ossos de passarinho - Gûyránganga
Pião de menino - Kunumĩpyryryma
Ajuntamento de passarinhos - Gûyrá'ĩndyba
Ajuntamento de cerrado (nome de município de São Paulo) - Ka'atãndyba
Prato comprido - Nha'emuku (ou Nha'embuku)
Campo silencioso - Nhumkyryryma
Campo dos guarás (nome de município de Pernambuco) - Guaránhuma
Na bica d’água - 'Ytororome (ou 'Ytororombe)
Gotas de chuva (nome de serra de Minas Gerais) - Amandykyra

DÚVIDA: Se é relação genitiva em alguns casos, pq as palavras vão juntas assim mesmo? Tpo no caso "Amandykyra"... Se é relação genitiva, devia ser "amana tykyra", não? Ou em "Paranãnguá"... Se é relação genitiva, devia ser "paranã kûá"... Ou até mesmo em "Kunhãmboraseîa"... Acho que devia ser "kunhã porasêia".



EXERCÍCIO 6:

O tucano ergueu-se da terra. Voou para a mata.
Tukana obyr yby suí. Obebé ka'ape.

O padre escorregou na pedra. Resmungou, ergueu-se, foi para o rio.
Abaré osyryk itápe. Okuruk, obyr, osó 'ype.

O esqueleto do tucano está na terra.
Tukana kanga oîkó ybype.

A pele da cobra estourou. - Mboîa pira opok.
O nariz do padre é achatado. - Abaré tĩ i peb.
A casa queimou. - Oka okaî.
As favas estouraram. - Komandá opok.
O tucano dormiu. - Tukana oker.
A casa de carijós queimou. - Kariîó oka okaî.
Escorreguei dentro do rio das pedras. - Asyryk itá 'y pupé.


EXERCÍCIO 2:

Verta para o Tupi as frases abaixo com base no vocabulário mnemônico que apresentamos a seguir: (excluí daqui o vocabulário para evitar que o texto ficasse grande demais)

A roupa rasgou-se. - Aoba asé osorok.
O maracujá caiu. - Murukuîá okuî.
O sapo dormiu. - Kururu oker.
A lua brilhou. - Îasy oberab.

EXERCÍCIO 3:

TRADUZA

Abá o-kopir. - O homem carpe.
Itá o-berab. - A pedra brilha.
Kururu o-‘ytab. O sapo nada.
Abá o-sykyîé. - O homem teme.
Îasy o-sem. - A lua sai.

EXERCÍCIO 4:

TRADUZA

A-sem Nhoesembé suí. - Eu saio de Nhosembé.
Ere-só îakaré ‘y-pe. - Tu vais para o rio dos jacarés.
Oro-pytá siri ‘y-pe. - Tu ficas no rio dos siris.
A-nhe’eng peró supé. - Eu falo ao português.
Ere-nhe’eng abá supé. - Tu falas ao índio.
Pe-îkó ‘y pupé. - Vós ficais dentro do rio.
Morubixaba supé pe-nhe'eng. - Vós falais ao cacique.
Îakaré o-sem ‘y suí. - O jacaré sai de dentro do rio.
Pe-sem tatu kûara suí. - Vós saís de dentro do buraco do tatu.
Ka'a-pe ere-só. - Tu vais para a mata.

EXERCÍCIO 5:

TRADUZA

Fico em Nhoesembé. - Apytá Nhoesembépe.
Ficamos (incl.) no rio. - Îapytá 'ype.
Moramos (excl.) em Nhoesembé. - Oroîkó Nhoesembépe.
Ficas dentro do navio. - Erepytá ygarusu pupé.
Saímos (incl.) da canoa. - Îasó ygara suí.
Falaste aos índios. - Penhe'eng abá supé.
Os índios falam a Maria. - Abá onhe'eng Maria supé.
Ficamos (incl.) dentro do navio. - Îapytá ygarusu pupé.
Pedro está dentro do navio. - Pedro oîkó ygarusu pupé.
Saio da mata. - Asó ka'a suí.
As favas estouraram. - Komandá opok.
O tucano dormiu. - Tukana oker.
A casa de carijós queimou. - Kariîó oka okaî.
Escorreguei dentro do rio das pedras. - Asyryk itá 'y pupé.

EXERCÍCIO DE CONJUGAÇÃO VERBAL

MONHANGA - Fazer

Aîmonhang, ereîmonhang, oîmonhang, oroîmonhang (excl.), îaîmonhang (incl.), peîmonhang, oîmonhang

ÎUKÁ - Matar

Aîuká, ereîuká, oîuká, oroîuká (excl.), îaîuká (incl.), peîuká, oîuká

SOKA - Socar

Aîosok, ereîosok, oîosok, oroîosok (excl.) îaîosok (incl.), peîosok, oîosok

KUTUKA - Cutucar

Aîkutuk, ereîkutuk, oîkutuk, oroîkutuk (excl.), îaîkutuk (incl)., peîkutuk, oîkutuk


EXERCÍCIO DA SEGUNDA LIÇÃO

EXERCÍCIO 9 - TOPONÍMIA:

Camboriú - Rio dos robalos
Piraí - Rio dos peixes
Sergipe - Rio dos siris
Corumbataí - Rio dos corumbatás
Aguapeí - Rio dos aguapés
Tamanduateí - Rio dos tamanduás-verdadeiros
Guaraí - Rio dos guarás
Acaraú - Rio dos acarás
Gravataí - Rio dos gravatás
Tapiraí - Rio das andorinhas
Jaguariúna - Rio preto das onças
Panambi - Rio das borboletas

~FIM~

EXERCÍCIOS DA SEGUNDA LIÇÃO

EXERCÍCIO 6:

1. Pedro i katu.
2. Maria i puku.
3. Pedro a'e karaíba.
4. Nhoesembé a'e táporanga.
5. Nhoesembé i porang.
6. Maria i marangatu.
7. Kunhã a'e Maria.
8. Maria a'e kunhã.
9. Maria a'e kunhãnema.
10. Maria i nema.

EXERCÍCIO 7:

1. Abá nhe'eng'iré, anhan.
2. Morubixaba ker'iré, asem.
3. Ygarusu oîepotar'iré, ereker.
4. Peró gûatá riré, orogûapyk.
5. Kunumĩ nhemokyryrĩ riré, îakaru.
6. Kunhã karu riré, ygarusupe îasó.
7. Pedro ker'iré, anhan 'y kûape.
8. Abá pytá riré ygarusupe, oroker.
9. Morubixaba só riré ygarusupe, erenhemokyryrĩ.
10. Peró nhemokyryrĩ riré, erenhe'eng.


EXERCÍCIO 8:

Îagûara ixé! - A onça sou eu!

Xe îyboîa, xe sokó
Eu sou jiboia, eu sou socó!

Kó nipó sarigûénema?
Talvez este gambá fedorento? (Não tive certeza aqui, ficou um pouco confuso na minha cabeça)

Karaíbebe a'e.
O anjo é ele.

CONTINUA
EXERCÍCIOS DA SEGUNDA LIÇÃO


EXERCÍCIO 1:

1. Asó 'y kûape Maria irũnamo.
Eu vou para a enseada do mar com Maria.

2. Kûeî morubixaba osyk kó peró irũnamo.
Aquele cacique chega com este português.

3. Aîpó abá Pedro supé onhe'eng.
Esse índio fala para Pedro.

4. Ikó abá osykyîé.
Este índio teme.

5. Ebokûeî karaíba oîkókatu nde irũnamo.
Esse homem branco mora bem com você.

6. Eresem eboûî peró irũnamo. Erepytá 'y kûápe.
Tu sais com esse português. Tu ficas na enseada do mar.

7. Pedro opytá aîpó ygarusupe xe irũnamo.
Pedro fica nesse navio comigo.

8. Ebokûeî ygara oîkoéeté aîpó suî.
Essa canoa difere muito dessa.

9. A'e morubixaba oîebyr.
Aquele cacique volta.

10. Ang abá onhaneté.
Este índio corre muito.

11. Kó karamemûã oîkoé aîpó suí.
Esta caixa difere dessa.

12. Akûeî peró kó ygarusupe opytá.
Aquele português fica nesta nesta canoa.

13. Kó kunumĩ oker, kûeîa ogûatá.
Este curumim dorme, aquele caminha.

14. Ixé asykyîéeté.
Eu temo muito./Eu tenho muito medo.

15. Ang abá ka'ape opytá. Akûeîa opytá ygarusupe.
Este índio fica na mata. Aquele fica na canoa.

16. A'e riré ixé abé anhemokyryrĩ.
Após eu também calei-me.

17. Oré katu.
Nós (excl.) estamos bem.

18. Ebokûeî gûyrátinga osykyîé.
Essa garça teme.

19. Eboûî tatu oîkoéeté kóba'e suí.
Esse tatu difere muito deste.

20. Kûeî tatu onhan, anga opytá.
Aquele tatu corre, este fica.

21. Asé okarukatu Paragûasupe.
A gente come muito bem em Paraguasú.

22. Kó karaíba okuruk, akûea oker.
Este homem branco resmunga, aquele dorme.

23. Ikó pirá omanõ, kûea oîkobé.
Este peixe morre, aquele vive.

24. Ka'ioby sy oîebyr. Pedro sy osó.
A mãe de Caiobi volta. A mãe de Pedro vai.

25. Kûeî kunhã opererek, aîpóba'e ogûatá.
Aquela mulher pula, essa caminha.

26. Ka'ioby sy ogûapyk.
A mãe de Caiobi senta-se.

CONTINUA



EXERCÍCIO 2:

1. Pedro oker. Itá kûápe suí Pedro ygara osem.
2. Maria okaru Pedro irũnamo. Maria itá nha'ẽ oîkoé.
3. Tatu 'y suí abá ygara osem. Îakaré 'y suí peró ygara osem.
4. Nhoesembé suí peró ygarusu oîepotar. Tatu 'y suí abá ygara oîepotar.
5. Itá kûápe Pedro sy osó morubixaba irũnamo.
6. Abati u'i oîkoé pirá u'i suí.
7. Peró nhe'enga oîkoé aba nhe'enga suí.
8. Mboîa 'y osó nde irũnamo. Îakaré 'ype Ka'ioby osó.
9. Nhoesembé pe abá sy oîkobé.
10. Morubixaba ygara pupé îaker abá irũnamo.

EXERCÍCIO 3:

1. Xe abá, nde peró.
2. Abá ixé, peró endé.
3. Anhemokyryrĩ, erenhe'enga.
4. Akaru, peker.
5. Oré karaíba, nde abá.
6. A'e abá, xe peró.
7. Abá a'e, peró ixé.
8. Îandé tupinakyîa.
9. Tupinakyîa ixé. Endé karaíba.
10. Ixé morubixaba, peẽ peró.
11. Oker, erekaru.
12. Okaru, ereker.
13. Osem, pesó.
14. Oîebyr, asem.
15. Onhemokyryrĩ, oronhe'enga.
16. Ygarusupe asé oker.
17. A'e riré asé okaru.
18. 'Y kûape asé oîepotar.
19. Abá supé asé onhe'eng.
20. Ygarusupe asé opytá peró irũnamo.
21. Itá kûá asé osem.
22. São Vicentepe asé oîebyr abá irũnamo.
23. A'e riré asé onhemokyryrĩ./ Asé onhemokyryrĩ a'e riré.
24. Ygarusupe asé oîebyr morubixaba irũnamo.
25. Agûatá, erenhan.
26. Pedro ogûapyk, erenhan.

*- Dúvida quanto ao uso de (R)IRÉ




Dias da Semana & Numerais

Os dias da semana em tupi, seguem a formação de palavras da mesma, baseado em suas linguas irmãs, o guarani, e as demais línguas filhas do tupi.Lembrando que até certa época os antigos falantes do tupi, usavam os termos portugueses, e infelizmente não houve tempo da incorporação dos termos pela perseguiçao Portuguesa.Então abaixo vejamos os dias da semana.


Domingo =  Arypy  (de ara+ ypy)
Segunda-feira =  Amokõîa (ara+ mokõi)
Terça-feira= Amosapyra (ara+ mosapyra)
Quarta-feira= Arirundyka (ara+ irundyk)
Quinta-feira= Apó (ara+ pó)
Sexta-feira= Apoiepé (ara+ poiepé)
Sábado=  Apokõîa (ara + pokõi [po+ mokõi] )

Números

Os nùmeros são algo que necessitamos todo momento, no dia a dia.Os tradicionais em tupi são de um a cinco, acima sao feito acrèscimos, à exemplo do guarani e na morfologia Tupi os nùmeros são:


1 oîepé
2 mokõî
3 mosapyr
4 irundyk
5 pó ( varientes xe po)                                           
6 poiepé
7 pokõî
8 posapyr ( ver guarani poapy )
9 porundyk (ver guarani porundy)
10 opá (guarani pa*, {todas mãos})





 * Acima de onze, os numerais fazem a moda das linguas romanicas, e as tupinicas, onde apos opá (dez) acrescenta  , indica soma, e anteposto multiplica.Ou seja literalmente: onze = opàiepé (10+1,11) seguindo isso não tem erro.Os numeros decimais 20,30, etc, faz se antepondo o exemplo anterior. Exemplo: vinte = mokõiopá (2x10,20) assim com todos.Veja abaixo como é simples!

12 opamokõi (ver guarani pakoi {tupi : opá + mokoi})
20 mokõiopá
30 mosapyropá



* Os numerais ordinais em tupi se faz acrescentando -a aos terminados em consoantes.